Yahya DÜZENLİ
duzenliyahya@gmail.com
Tarihî kültürümüzde “eserde müessiri” görmekle “müessirden esere” gitmek gibi iki temel usûlden haberdar olanlar bilirler ki; konu “bizim şehrimiz ve mimarîmiz” olduğunda hangisinden hareket ederseniz edin yolunuz, “hayatını eser, eserini hayat” haline getirmiş olan muhakkik mimar Turgut Cansever’e çıkar. Büyük bir medeniyet birikimini şehir ve mimarî prizmasıyla süzen ve günümüze aksettiren muhakkik mimarımızın modern zamanlar ve geleceğin şehirleri için yaptıkları-söyledikleri ne yazık ki bugüne kadar karşılığını bulamamıştır.
Üstad Necip Fazıl’ın şu sözleri şehircilik davamızda Turgut Cansever için de geçerli. Diyor ki Üstad: “Ben bu davayı eğer Avrupa’da, Amerika’da, Afrika’da, hattâ kutuplarda müdafaa etmiş olsaydım belki bir anlayış istidadı, bir ‘acaba?’ merakı olsun bulabilirdim. Burada ise, her şeyin anlaşılmış olduğunu zannetmenin, sadece kabuktan ibaret kalmanın ve böylece her türlü nefs muhasebesinden mahrumluğun düzelmez akameti vardır.”
Biz de diyoruz ki; “Eğer Turgut Cansever şehir ve mimarî davasını Türkiye’nin dışında dünyanın herhangi bir yerinde müdafaa etseydi, mutlaka ‘ekol’ olacak ve modern zamanlarda orijinal bir çığır açacaktı.”
Derin bir düşünce, hissediş ve seziş sahibi olan Cansever’i hayattayken anlayamadık diyelim. Ancak, eser sahibi olanların ‘öldükten sonra da yaşadıkları’nı düşündüğümüzde, onun eserlerine niçin bakılmadığını, niçin görülmediğini anlamakta güçlük çekiyoruz.
Bunun sebebi: “Cansever gerçekliği”ni idrak yetersizliği mi dersiniz? Evet, tam da bu. Ancak bu bir mazeret olamaz. Çünkü Cansever o kadar zemine iniyor ki, karşımızda o kadar ‘bizim dilimizle konuşuyor, meselesini öyle yoğurup rafine hale getiriyor ki; yerel yöneticilerin, şehir plancılarının, imarla görevli teknik kadroların ‘anlayış seviyeleri’ne, onların idrak düzeylerine bile hitap edebiliyor. Ama gene de anlaşılmıyor. Problem Cansever ve eserleri değil, muhataplarının zihin yapılarının idrake kapalı olması, algılamaya müsait olmaması.
Tekrar vurgu yapalım ki; bu konuda en büyük vebal yerel yönetimler ve siyasî iktidarların… ‘Şehir derdi’ olmayan veya başka dertleriyle paralellik arz etmeyen yerel yöneticiler ve siyasî iktidarların ilgili bakanları için şehir, mimari, imar, bayındırlık ‘günü kurtaracak’ birtakım bürokratik ve teknik mevzuatın ötesinde bir şey ifade etmiyor.
Ülkemizin neredeyse yarım yüzyıldır yerli olduklarını iddia eden iktidarlarca yönetildiği düşünüldüğünde, özellikle de tek parti iktidarının sürdüğü son 9 yılda (2002-2011) çevre şehir ve mimarî anlayışımızda Cansever’in ikazları, feryatları duyulmamış, dev eserleri maalesef görülmemiştir. 2009 yılında vefat eden Cansever’den 7 yıl boyunca iktidar veya yerel yönetimlerce hangi proje kendisinden istenmiştir? Sadece bir tane. Ki o da bir Büyükşehir Belediye Başkanı ve ekibinin “idrak yetersizliği” veya “rant kaygıları” yüzünden akîm kalmıştır.
Üç kez Uluslararası Ağa Han Mimarlık Ödülü almış ülkemizin tek mimarı olan Cansever suyun ‘öte yaka’sınca fark edilmiştir. ‘Bu yaka’da ise 2005’de Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca ‘Kültür ve Sanat Büyük Ödülü’ne, 2007’de TBMM Üstün Hizmet Ödülü’ne, 2008’de de Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü’ne lâyık görülen rahmetli Cansever’e “NİÇİN BU ÖDÜLLERİ VERDİKLERİ”nden verenlerin haberi var mıdır bilemiyorum? Sadece yapaylaşan ödül geleneğine bir halka daha eklenmiş oldu, o kadar. Verenlerce, “niçin ödül?” sorusunun bugüne ve geleceğe dair cevabı olsaydı, kendisi hayattayken ülkemizin şehircilikte tarihsel bir dönüşümü hazırlamasını istemelerine ‘koşarak’ cevap vereceğinden şüphemiz yoktur. Ancak ne hazîndir ki, bizde ilgililer-yetkililerin, alanlarında muhakkikleşmiş büyük insanları ‘ontolojik bir ihtiyaç’ olarak görme melekesi kaybolmuş, yok olmuştur.
Bir değeri tanımak ve takdir etmek o değeri yaşatmakla, hayata katmakla olur. Bilenleri tenzih ederek söylüyoruz ki; kadri “seng-i musalla”da da bilinmeyen büyükler vardır. Rahmetli Cansever de kadri seng-i musalla’da dahi bilinmeyen ‘büyüklerden’… Varsın bilinmesin. “Bu da ilâhi bir tecelli herhalde” demekten başka bir şey gelmiyor elimizden…
Peki, bundan sonra? Bazen zemin ıslahı yapıldığında ilâhî tecelliler birdenbire ortaya çıkar. Cansever’in eserleri için de imkânlar âleminde böyle bir ihtimal var mı dersiniz?
Önceki yazılarımızda bazı kitaplarını ilgililerin (öncelikle Çevre ve Şehircilik Bakanı ve Bakanlığı’nın) fark etmelerini sağlamak için her biri için ayrı ayrı kaleme aldığımız “Okuma Kılavuzu”nun bu son bölümünde rahmetli mütefekkir-muhakkik mimar Turgut Cansever’in “Şehir ve Konut Üzerine Düşünceler” isimli kitabını söz konusu ediyoruz. Cansever’in bu kitabı, 1996 yılında İstanbul’da gerçekleştirilen Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Konferansı (United Nations Conference on Human Settlements) Habitat II için hazırlanan “Türkiye Raporu”dur. Bu rapor-kitap, Cansever’in yayınlanmış diğer eserlerinin özeti mahiyetinde ve bir “yol gösterici kılavuz kitap” niteliğindedir.
Altı bölümlük bu “okuma kılavuzu” her ne kadar “Çevre ve Şehircilik Bakanına” yazılmış ise de, daha da önemlisi tüm yerel yöneticilere (Belediye Başkanları, Vali, Odalar, vs.) yönelik bir kılavuzdur. Çünkü Cansever’in kılavuzluğunda çıkılacak şehir ve mimarî yolculuğunun bizi salîm, sakîn ve sahih bir şehre çıkaracağından şüphemiz yoktur.
Bu tespitlerimizden sonra gelelim kitabın konu başlıklarına…
“Sorunlar ve Yöntem
Türkiye Konut ve Şehirleşme Sorunları
Süreç: Katılımcılar
Geleceğin Sorunları ve Yapılması Gereken İşler
(Öncelikli Konu I Konut üretimi için tercihler. Öncelikli Konu II Ülke yerleşme sisteminin kurulması, Öncelikli Konu III Ülke yerleşme sistemi, Öncelikli Konu IV Şehirleşme ve konutta israf, Öncelikli Konu V Şehir ve çevre, Öncelikli Konu VI Kaynakların doğru kullanımı, Öncelikli Konu VII Toplumsal hayat ve işsizlik, Öncelikli Konu VIII Sürdürülebilir gelişme, Öncelikli Konu IX Tarihi mimarlık mirası, Öncelikli Konu X Konut güvenliği, Öncelikli Konu XI Çevre ve sağlıklı şehir, Öncelikli Konu XII Güzel bir dünya inşa etmek, Öncelikli Konu XIII Kentsel rantın dağılımı, Öncelikli Konu XIV Adaletin Tesisi, Ek: 1 Türk ailesinin yaşadığı mekanlara/konutlara ilişkin eğilimler, Eylem Programı)
Cansever, rapor-kitabının başında “Derin ve köklü değişmelerin yaşandığı ülkemizde, konut, şehirleşme ve çevre sorunlarının oluşumundaki olumlu ve olumsuz sonuçları ve gelişmeyi şekillendiren etkenleri belirleyecek tarihçenin, varılan noktayı ve en önemli değişmelerin cereyan ettiği dönemleri (evveli ve sonrasıyla) anlatır tarzda ele alınması zorunludur. Keza bu önemli değişmeleri kapsamayan bir tarihçenin yanıltıcı sonuçlar vereceği de aşikardır.” tespitinde bulunarak, “şehir ve konut” meselesinin hayatî bir davâ olduğuna şöyle dikkat çekiyor:
“Maddî varlık alanında, teknolojide sosyal-ekonomik veya psişik-kültürel varlık alanlarında-cereyan eden bir olayı, yalnızca, teknik veya sosyal bakış açılarıyla anlamak gibi bir yanılgıya düşmeden, bütüncül tahlil, tesbit ve değerlendirmeler ile yeni yaklaşımların uygulanması konut-şehir gibi varlığın bütün alanlarını kapsayan konularda başarılı çözümlere ulaşmak için kaçınılmaz bir zarurettir.”
Cansever, ülkemizdeki şehirciliğin yakın tarihine ise şöyle vurgu yapıyor: “Şehirleşmenin yalnızca ekonomik politikaların yansıması ile şekillenmediği, fikri ve ideolojik yönelişler; doğrudan veya müesseseleşme ile toplum telakkisi vb. pek çok ideolojik ve yapı ve etkenlerin, dolaylı katılımı ile oluştuğu bilinmektedir. Mesela ülkemizde Batılılaşma, Batılılar gibi yaşama biçimi, düzen ve kalıcı olma gibi kavramların ve bunlara göre hazırlanıp şekillendirilen imajların, şehirlerimizin oluşumundaki etkileri açıkça bilinmektedir. Toplumsal idarî yapının, otorite ve halk ilişkisinin, halkın insan olarak katılım hakkının; vücuda getirilen yapıların, şekillerin kalıcı veya değişmeye açık olması ile ilgili tercihlerin, konut ve şehirde oluşumu nasıl etkiledikleri ülkemizin yaşadığı değişmelerde açıkça görülmekte ve bilinmektedir. Keza, Osmanlı idare sisteminde, mahallenin kendi kendisini idare etmesine ve bunun gerektirdiği bütün malî ve hukuki vecibeleri üstlenmesine karşılık, her kararın merkezî otorite tarafından oluşmasını öngören 1928 sonrası şehir idaremizin etkisi ile ortaya çıkan sonuçların karşılaştırılmaları; katılım, süreklilik, adalet üzere ve insanların yapabilir olmalarını amaçlayan ve mahalli değerlerimizin tam bir devamı olan evrensel tercihlerle kıyaslanması kısacası bu tarihin de değerlendirilmesi bir zarurettir.”
Cansever, müthiş sorgulamaları arasında modernizm kompleksi ve saplantılarına da açıklık getiriyor:
“Modernizmi doğru tanımlamak lâzım. Modernizm, New York’ta başka, Paris’te başka, İstanbul’da başka şekildedir. Fransa ve Almanya’da modernizm, bu ülke kültürlerine hakim olan Hıristiyan etkileriyle 19. asır tutarsızlıklarının yok edilme çabasıdır. Türkiye’de ise modernizm, mimari alanında birçok temel ilkesini işlemez hale getirmiştir… Her şeyimizi tahrip edip kendimizi maymun düzeyine yerleştirmek bizim için modernizmdir…”
Turgut Cansever, HABİTAT II’ye sunduğu rapor-kitabın amacını özetliyor ve ülkemizin şehir ve konut sorununa ilişkin önemli bir teklif sunuyor. Günümüzün “ilgilileri”ne çap ve idrak kalıplarının yetersizliğinden “olur mu bu da yaa?” dedirtse de, TOKİ zihniyetinin algılaması zor olsa da Cansever “yapabiliriz!” güveni içinde konuşuyor:
“Bu rapor, birleşmiş Milletler Teşkilatınca öngörüldüğü şekilde ülke raporunda toplumumuzun bütün kesimlerinin katılımını sağlamak amacı ile kaleme alınmış ve yayınlanmış bulunmaktadır…
Türk halkının % 92 kadarı ABD’de, Japonya’da, Almanya’da, İngiltere’de, eski Türk şehirlerinde olduğu gibi bahçesi bulunan evlerde yaşamak isterken, bir avuç teknokrat Türk halkını apartmanlarda yaşamaya mahkûm etmektedir. Konut üretimi ve işletmesinde, yatırım ve işletme masraflarının ekonomik gelişmeyi önleyen israf düzeyine gelmesinden doğacak sorunlarda halkımızın ve ülkemizin uzman ve yapımcılarının bu katılımı ile çözümlenebilecek, ayrıca ülkemiz bu çok önemli uluslar arası platformda 50 yıl evvel geçersizliği kesinleşmiş yaklaşımlar ile temsil edilmenin utancından da kurtulmuş olacak ve çağdaşlığın onurunu yaşayabilecektir.”
Ne TOKİ’nin, ne ilgili Bakanlığın ne de “şehir ve konut” sorununda “evsizlere ödeyebilecekleri şartlarda koğuşlar-tabutlar inşa etmek”ten başka derdi olmayan iktidarların pek anlayamayacağı bu sözler, zamanı gelmiş çevre, şehircilik ve mimarî fikrini idrak edecek muhataplarını beklemektedir.
Temel tespitleriyle, sorunlar ve çözüm önerilerini yer, zaman, imkan, malzeme ve takvime bağlayıp bunları da tanımlayan Cansever’in bu rapor-kitabı “şehir ve konut üzerine”manifesto niteliğindedir.
Sözün burasında Çevre ve Şehircilik Bakanı’na kabine arkadaşı Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun 2003 yılında İstanbul’un fethinin 550. yıldönümü münasebetiyle gerçekleştirilen “1453’ten 2053’e İstanbul: Şehir ve Medeniyet” sempozyumuna sunduğu “Fetih ve Medeniyet” başlıklı tebliğden önemli bir paragrafı hatırlatalım. Sanki konuşan geleceğin Dışişleri Bakanı değil de “Şehircilik bakanı”. Davutoğlu, “Medeniyet mi önce doğmuştur, yoksa şehir mi? Şehir mi medeniyeti şekillendirmiştir, medeniyet mi şehirleri ortaya çıkarmıştır?” tartışmalarından bahsediyor ve “eksen şehir” kavramını ortaya atarak şehircilikle ilgili önemli ve dikkat çekici tespitlerde bulunuyor: “Eğer bir ‘eksen şehir’ varsa, bu şehirler tarihte nasıl seyrediyorlar? Mesela, Yunan medeniyetinin eksen şehri olarak Atina, Karadeniz’deki ya da Akdeniz’deki kolonilere kendini nasıl yansıtabilmiştir? Takip eden dönemdeki şehir ve medeniyet ilişkisi bakımından en önemli örneklerden bir tanesi de Büyük İskender’in, fütuhatının ulaştığı hemen her yere, kendi ismini taşıyan bir şehir kurmuş olmasıdır: İskenderun, İskenderiye, Kandehar. Bu şehirler Büyük İskender’in ait olduğu Helenistik medeniyet telakkisini aktaran istasyonlar olarak işlev üstlenmişler. Ardından Roma, her yolun kendisine çıktığı bir düzenin merkezi haline geldi. Marcus Aurelius’tan sonra medeniyet yeni yollar aramaya başladı. Modern dönemlerde Londra ve New York bu arayış neticesinde ortaya çıkan yeni şehirlerdir.
İslam medeniyeti açısından da durum böyledir. Lineer tarih bağlamında, genellikle, 1258’de Bağdat’ın düşüşü öne çıkarılarak İslâm medeniyetinin bir çöküş içerisinde olduğu iddia edilir. Ancak bundan yaklaşık 50 yıl evvel Müslümanların, tarihin en kadim medeniyet merkezlerinden biri olan Delhi’yi fethettikleri gerçeği görmezden gelinir. Sanki gizli bir el, Medine’nin ruhunu bir başka yere taşımaktadır…”
Bu kadar alıntıyla iktifa ederek, adeta Cansever’in muakkibi: takipçisi olan Davutoğlu’nun bu önemli tebliğinin bütününü ve tebliğin sonundaki “tarihî derinliği tekrar keşfeder ve coğrafî derinliği bu anlamda kendimize eklemlersek bizim eksenimizde yepyeni şehirler oluşur ve o şehirleri özne haline getirebiliriz” tavsiyesini Çevre ve Şehircilik Bakanı ve bakanlık ilgililerine ‘okuma notu’ olarak derkenar düşelim.
Gerçekleşmesi belki zor bir öneri ama gene de biz, “Çevre ve Şehircilik Bakanı”nda mevcut Dışişleri Bakanı’ndaki “şehir ve medeniyet” derinliği ve idrakinin olmasını ve bunu bakanlığına yansıtmasını tavsiye ediyoruz.
Cansever’in rapor-kitabında her konu başlığını “Öncelikli Konu” olarak ele aldığına vurgu yaparak, şehirleşme ve konutta israf bölümünden bir paragraf alalım: “Ülkemizde son bir asırdır konut ve şehir inşa alanında tam bir israf hakim olmuş, şehirlerimiz kısmen harabeye, kısmen de düzensizlik ve kargaşa cehennemine dönmüş; halkımız ya gayri sıhhî gecekondularda ve evlerde veya lüks, fakat gayri insanî konut silolarında yaşamaya mahkûm edilmiştir. Ülkemizin sahip olduğu teknik gücün konut silosu diyebileceğimiz apartmanların tasarım ve inşasında israf edilmesi, bütün halk kesimlerine hizmet götürmeyi imkânsızlaştırmış, bu durum gecekondu ve sefalet mahallerinin oluşmasında önemli bir faktör olmuştur.”
“Yık-yoğunlaştır-yap’ yanılgısı” ara başlığıyla da “Şehir planlamasında ‘yok-yoğunlaştır-yap’ yanılgısı, arsa spekülasyonunun ve spekülatif baskının oluşmasına yol açmış; gecekondu dahil şehirleri birer cehennem haline dönüştüren etkenlerin gün yüzüne çıkmasına kapı aralamıştır.
Büyük insan kitleleri ülkenin çeşitli yerlerinden ve özellikle kırsal alanlardan büyük şehirlerimize yığılırken, şehirlerin geleceğini belirleyecek plânlar, tarihî şehirlerimizi yıkıp aynı alanda konut yoğunluğunu artırarak şehir toprağının değerinin artmasına zemin hazırlamış, spekülatif kazanç düşkünlerinin körüklediği kazanç hırsı ile hareket eden kitlelerin de baskısı ile her gün biraz daha bozularak varlığını sürdürmüştür. Her safhada spekülasyon ve gayr-i meşru uygulamalar artarak devam etmiştir. “
Her satırı şehirlerimizin varlığı için “hayatî” nitelikteki tespit, teklif ve teknikte olan Cansever’in “şehir ve konut üzerine düşünceleri”ni ilgililerin adeta “hıfzetmesi” gerekiyor.
Güya şehirlerimize tarihî bir ton verme gayretiyle, Başbakan’ın “Ankara için Çılgın Projeler”i içerisinde “Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından Kızılay'daki binalar Selçuklu mimarisine uygun şekilde yeniden dizayn edilecek” mantığı ne tarihî şehir ve mimarimiz ne de modern zamanlar şehrine ilişkin hiçbir fikrin olmadığına işaret ediyor. Eğer bir fikirleri olsaydı, Cansever’in akamete uğrayan “Ankara Ballıkuyumcu evleri projesi”ni sonuçlandırırlardı. Ayrıca, Selçuklu ve Osmanlı örneklerini bir genetik ruh olarak ele almak yerine, ortada günümüze taşınacak hiçbir ‘prototip’i kalmamış “Selçuklu evi”nden bahsetmek abesle iştigaldir. Bu konuda da tek kılavuz gene rahmetli Cansever’dir.
Cansever’in rapor-kitabından bazı cümleleri daha aktaralım:
• Geleceğe yönelik her geçerli çözümün arkasında derin bir tarih bilinci yer alır.
• Her nesil, kendi döneminde üretebileceği en iyi mimariyi, en yaygın bir şekilde gerçekleştirmek ile mükelleftir.
• Yeni şehirler kurularak mevcut şehirler üzerindeki baskıya son vermek,
• Toplumların kalıcı değerlerine tekabül eden yapıların daha uzun ömürlü olacak şekilde inşa edilmesi.
“Habitat II” konferansı için kendisiyle yapılan bir söyleşide “ne yapılmalı?” sorusuna şu cevabı veriyor Cansever: “Eğer bugün mevcut şehirlerimizi büyütürsek, onları birer İstanbul haline getirmek, İstanbul’u bugün olduğundan kat kat büyük ve dolayısıyla kat kat yaşanmaz bir duruma getirmek, İstanbul’un gayri iktisadiliklerini, irrasyonalitesini bütün Türk şehirlerine teşmil etmek, birinci sınıf tarım topraklarını yok etmenin ötesinde ikinci ve üçüncü sınıf tarım toprakları halkalarını da yok edecek yanlışları devam ettirmek Türkiye’de tam bir felaket olacaktır.” Öneri olarak da şunları söylüyor: “…Yaşanılamayacak kadar korkunç bir şehirleşmenin devam etmesini durdurabilmek için şehirleşecek yeni nüfusu yeni şehirlere yerleştirmek mecburiyetindedir. Bu Türkiye için müthiş bir fırsattır. Çünkü yeni şehirlere yerleştirildiği takdirde bugünkü şehirlerde spekülasyon ve kar transferi için planlama ve uygulama kararlarını etkileyen güçlerin olumsuz etkileri yeni şehirlerde bertaraf edilmiş olacaktır…” 500 bin konut söyleminde Cansever’in 1996’da yâni 15 yıl önceki bu uyarıları maalesef dikkate alınmamış, söyledikleri vahim gerçekler olarak yıllar sonra tezahür etmiştir.
“Çevre ve Şehircilik Bakanı’na okuma kılavuzu”nu burada bitiriyoruz. Amacımız sadece “Bakanlık isminin değişmesi”nden başka bir değişime, kök telâkkiye imkân vereceğini zannetmediğimiz “değişikliğin” batıdan ‘kopya’ bir transferden ibaret olduğu endişelerimizi bu sınırlı satırlarda ortaya koymaktır.
Diğer taraftan… Türkiye’nin geçmiş 9 yıllık ve önümüzdeki dört yıllık döneminde şehirciliği tarihsel bir dava ve iddia haline getirmesinin tek yolu; yapılanlardan ‘nâdim:pişman’ olup, Mütefekkir-muhakkik Mimar rahmetli Turgut Cansever’e kulak vermesi ve onun kılavuzluğunda yeni bir yol haritasıyla yoluna devam etmesidir.
“Mumun dibine ışık vermediği”ni yeniden test etmek istemiyoruz.
Geç mi kalınmıştır? Evet… Çevre ve Şehircilikte ‘yürüyen tarih ve tefekkür’ ayağınıza gelmişken, onu görmemek, onu fark etmemek olsa olsa ‘şark’a mahsus bir vurdumduymazlık olabilir. Rahmetli Turgut Cansever’in öldükten sonra da yaşayan kitap-eser’leri halâ önümüzü aydınlatabilecek kandiller-projektörler olarak karşımızda duruyor.
İş görecek gözde, karar verecek iradede, uygulayacak kadroda…
Başka ne diyelim?
Misyonunu ve yaptıklarını “81 il, 800 ilçe, 2079 şantiyede 511 bin 529 konut. Bu rakam 100 bini aşkın 20 şehir demektir” diyerek ilân eden devlet müteahhidi TOKİ’nin yeni bir ‘toplu yaşama mekânı’ modeli ortaya koyamadığına, yâni bu fırsatı heba etmekten öte mahvettiğine vurgu yaparak endişemizi tekrarlayalım: Bundan sonraki hedefi olan 500 bin konutluk 20 şehrin akıbeti inşallah hayr’olur! Yaptıkları, yapacaklarının göstergesi ise vay /veyl şehirlerimizin haline!
Rahmetli Cansever, “Mimarın görevi dünyayı güzelleştirmektir” diyor ya, sanki ona inat olarak “Devletin/ilgili bakanlıkların görevi de ülkeyi çirkinleştirmektir” dercesine ‘kentsel dönüşüm’ adı altında ülkemizi, çevremizi çirkinleştirmekte yarış var.
Önemli bir tarihî olayı günümüze taşıyalım: Hindistan’ın büyük mücadele önderi Gandi bir ara büyük şehirden ayrılıp küçük bir köye yerleşiyor. Gandi’ye soruyorlar: “Bu köyde ne yapacaksın? Senin önderlik edeceğin yer büyük şehirlerdeki kalabalıklardır.” Gandi cevap veriyor: “Ben bu köyü değiştirebilirsem bütün ülkeyi ancak değiştirebilirim!”
Trabzon/Oflu Sayın Bakan’a Gandi’nin cevabını hatırlatarak son bir soruyla öneride bulunalım: Sayın Bakan, şu anda ne tarihî, ne de güncel hiçbir şehir ve mimarî özelliği kalmayan, muhteşem coğrafyasına rağmen ısrarla çirkinleştirilmiş bir ilçe haline getirilen kendi ilçesi Of veya Çaykara’da ‘kentsel katliam haline gelmeyecek topoğrafya ve tabiatla bütünleşmiş, örnek bir “şehir dönüşümü” gerçekleştirebilir mi?
Bugün eğer Safranbolu, Beypazarı, Göynük gibi ilçeler hâlâ otantik eski yapı ve yerleşim biçimleriyle ilgi çekebiliyor ve yaşanılır kılınabiliyorsa Of veya Çaykara’nın da sahip olduğu muhteşem doğal peyzajı içerisinde farklı ve yeni bir ‘şehir-ilçe modeli’ ortaya çıkarılamaz mı?
Veya şöyle diyebilir miyiz?: “Kendi evini ıslah edebilme irade ve başarısı” bütün bir ülkede örnek bir dönüşümü başlatabilir.”
Son söz: Üstad Necip Fazıl’ın bir konferansında meseleyi bütün kuşatıcılığıyla anlatmasından sonra sanki son cümlesini Cansever ebedî âleme göçerken söylüyor:
“Daha ne söyleyeyim; hoşça kalınız!”
Anlamak isteyen için bu ‘şah cümle’ yeter…
Ülkenize, çevrenize, şehrinize hizmete sevdalıysanız, bu hizmeti ibadet addedebiliyorsanız formül, harita, çözüm muhakkik mimar Turgut Cansever’de.
Devri devranın gelip geçici şaşaasını, buraya ait kaygıları, niceliğin egemenliğindeki dünya tasavvurlarını atın gitsin bir köşeye! Yüreğinizin sizi götürdüğü yere gidin yeter. Kalbi olanlara daha ne söylenebilir ki?
(Günebakış, 7 Eylül 2011)
duzenliyahya@gmail.com
Tarihî kültürümüzde “eserde müessiri” görmekle “müessirden esere” gitmek gibi iki temel usûlden haberdar olanlar bilirler ki; konu “bizim şehrimiz ve mimarîmiz” olduğunda hangisinden hareket ederseniz edin yolunuz, “hayatını eser, eserini hayat” haline getirmiş olan muhakkik mimar Turgut Cansever’e çıkar. Büyük bir medeniyet birikimini şehir ve mimarî prizmasıyla süzen ve günümüze aksettiren muhakkik mimarımızın modern zamanlar ve geleceğin şehirleri için yaptıkları-söyledikleri ne yazık ki bugüne kadar karşılığını bulamamıştır.
Üstad Necip Fazıl’ın şu sözleri şehircilik davamızda Turgut Cansever için de geçerli. Diyor ki Üstad: “Ben bu davayı eğer Avrupa’da, Amerika’da, Afrika’da, hattâ kutuplarda müdafaa etmiş olsaydım belki bir anlayış istidadı, bir ‘acaba?’ merakı olsun bulabilirdim. Burada ise, her şeyin anlaşılmış olduğunu zannetmenin, sadece kabuktan ibaret kalmanın ve böylece her türlü nefs muhasebesinden mahrumluğun düzelmez akameti vardır.”
Biz de diyoruz ki; “Eğer Turgut Cansever şehir ve mimarî davasını Türkiye’nin dışında dünyanın herhangi bir yerinde müdafaa etseydi, mutlaka ‘ekol’ olacak ve modern zamanlarda orijinal bir çığır açacaktı.”
Derin bir düşünce, hissediş ve seziş sahibi olan Cansever’i hayattayken anlayamadık diyelim. Ancak, eser sahibi olanların ‘öldükten sonra da yaşadıkları’nı düşündüğümüzde, onun eserlerine niçin bakılmadığını, niçin görülmediğini anlamakta güçlük çekiyoruz.
Bunun sebebi: “Cansever gerçekliği”ni idrak yetersizliği mi dersiniz? Evet, tam da bu. Ancak bu bir mazeret olamaz. Çünkü Cansever o kadar zemine iniyor ki, karşımızda o kadar ‘bizim dilimizle konuşuyor, meselesini öyle yoğurup rafine hale getiriyor ki; yerel yöneticilerin, şehir plancılarının, imarla görevli teknik kadroların ‘anlayış seviyeleri’ne, onların idrak düzeylerine bile hitap edebiliyor. Ama gene de anlaşılmıyor. Problem Cansever ve eserleri değil, muhataplarının zihin yapılarının idrake kapalı olması, algılamaya müsait olmaması.
Tekrar vurgu yapalım ki; bu konuda en büyük vebal yerel yönetimler ve siyasî iktidarların… ‘Şehir derdi’ olmayan veya başka dertleriyle paralellik arz etmeyen yerel yöneticiler ve siyasî iktidarların ilgili bakanları için şehir, mimari, imar, bayındırlık ‘günü kurtaracak’ birtakım bürokratik ve teknik mevzuatın ötesinde bir şey ifade etmiyor.
Ülkemizin neredeyse yarım yüzyıldır yerli olduklarını iddia eden iktidarlarca yönetildiği düşünüldüğünde, özellikle de tek parti iktidarının sürdüğü son 9 yılda (2002-2011) çevre şehir ve mimarî anlayışımızda Cansever’in ikazları, feryatları duyulmamış, dev eserleri maalesef görülmemiştir. 2009 yılında vefat eden Cansever’den 7 yıl boyunca iktidar veya yerel yönetimlerce hangi proje kendisinden istenmiştir? Sadece bir tane. Ki o da bir Büyükşehir Belediye Başkanı ve ekibinin “idrak yetersizliği” veya “rant kaygıları” yüzünden akîm kalmıştır.
Üç kez Uluslararası Ağa Han Mimarlık Ödülü almış ülkemizin tek mimarı olan Cansever suyun ‘öte yaka’sınca fark edilmiştir. ‘Bu yaka’da ise 2005’de Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca ‘Kültür ve Sanat Büyük Ödülü’ne, 2007’de TBMM Üstün Hizmet Ödülü’ne, 2008’de de Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü’ne lâyık görülen rahmetli Cansever’e “NİÇİN BU ÖDÜLLERİ VERDİKLERİ”nden verenlerin haberi var mıdır bilemiyorum? Sadece yapaylaşan ödül geleneğine bir halka daha eklenmiş oldu, o kadar. Verenlerce, “niçin ödül?” sorusunun bugüne ve geleceğe dair cevabı olsaydı, kendisi hayattayken ülkemizin şehircilikte tarihsel bir dönüşümü hazırlamasını istemelerine ‘koşarak’ cevap vereceğinden şüphemiz yoktur. Ancak ne hazîndir ki, bizde ilgililer-yetkililerin, alanlarında muhakkikleşmiş büyük insanları ‘ontolojik bir ihtiyaç’ olarak görme melekesi kaybolmuş, yok olmuştur.
Bir değeri tanımak ve takdir etmek o değeri yaşatmakla, hayata katmakla olur. Bilenleri tenzih ederek söylüyoruz ki; kadri “seng-i musalla”da da bilinmeyen büyükler vardır. Rahmetli Cansever de kadri seng-i musalla’da dahi bilinmeyen ‘büyüklerden’… Varsın bilinmesin. “Bu da ilâhi bir tecelli herhalde” demekten başka bir şey gelmiyor elimizden…
Peki, bundan sonra? Bazen zemin ıslahı yapıldığında ilâhî tecelliler birdenbire ortaya çıkar. Cansever’in eserleri için de imkânlar âleminde böyle bir ihtimal var mı dersiniz?
Önceki yazılarımızda bazı kitaplarını ilgililerin (öncelikle Çevre ve Şehircilik Bakanı ve Bakanlığı’nın) fark etmelerini sağlamak için her biri için ayrı ayrı kaleme aldığımız “Okuma Kılavuzu”nun bu son bölümünde rahmetli mütefekkir-muhakkik mimar Turgut Cansever’in “Şehir ve Konut Üzerine Düşünceler” isimli kitabını söz konusu ediyoruz. Cansever’in bu kitabı, 1996 yılında İstanbul’da gerçekleştirilen Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Konferansı (United Nations Conference on Human Settlements) Habitat II için hazırlanan “Türkiye Raporu”dur. Bu rapor-kitap, Cansever’in yayınlanmış diğer eserlerinin özeti mahiyetinde ve bir “yol gösterici kılavuz kitap” niteliğindedir.
Altı bölümlük bu “okuma kılavuzu” her ne kadar “Çevre ve Şehircilik Bakanına” yazılmış ise de, daha da önemlisi tüm yerel yöneticilere (Belediye Başkanları, Vali, Odalar, vs.) yönelik bir kılavuzdur. Çünkü Cansever’in kılavuzluğunda çıkılacak şehir ve mimarî yolculuğunun bizi salîm, sakîn ve sahih bir şehre çıkaracağından şüphemiz yoktur.
Bu tespitlerimizden sonra gelelim kitabın konu başlıklarına…
“Sorunlar ve Yöntem
Türkiye Konut ve Şehirleşme Sorunları
Süreç: Katılımcılar
Geleceğin Sorunları ve Yapılması Gereken İşler
(Öncelikli Konu I Konut üretimi için tercihler. Öncelikli Konu II Ülke yerleşme sisteminin kurulması, Öncelikli Konu III Ülke yerleşme sistemi, Öncelikli Konu IV Şehirleşme ve konutta israf, Öncelikli Konu V Şehir ve çevre, Öncelikli Konu VI Kaynakların doğru kullanımı, Öncelikli Konu VII Toplumsal hayat ve işsizlik, Öncelikli Konu VIII Sürdürülebilir gelişme, Öncelikli Konu IX Tarihi mimarlık mirası, Öncelikli Konu X Konut güvenliği, Öncelikli Konu XI Çevre ve sağlıklı şehir, Öncelikli Konu XII Güzel bir dünya inşa etmek, Öncelikli Konu XIII Kentsel rantın dağılımı, Öncelikli Konu XIV Adaletin Tesisi, Ek: 1 Türk ailesinin yaşadığı mekanlara/konutlara ilişkin eğilimler, Eylem Programı)
Cansever, rapor-kitabının başında “Derin ve köklü değişmelerin yaşandığı ülkemizde, konut, şehirleşme ve çevre sorunlarının oluşumundaki olumlu ve olumsuz sonuçları ve gelişmeyi şekillendiren etkenleri belirleyecek tarihçenin, varılan noktayı ve en önemli değişmelerin cereyan ettiği dönemleri (evveli ve sonrasıyla) anlatır tarzda ele alınması zorunludur. Keza bu önemli değişmeleri kapsamayan bir tarihçenin yanıltıcı sonuçlar vereceği de aşikardır.” tespitinde bulunarak, “şehir ve konut” meselesinin hayatî bir davâ olduğuna şöyle dikkat çekiyor:
“Maddî varlık alanında, teknolojide sosyal-ekonomik veya psişik-kültürel varlık alanlarında-cereyan eden bir olayı, yalnızca, teknik veya sosyal bakış açılarıyla anlamak gibi bir yanılgıya düşmeden, bütüncül tahlil, tesbit ve değerlendirmeler ile yeni yaklaşımların uygulanması konut-şehir gibi varlığın bütün alanlarını kapsayan konularda başarılı çözümlere ulaşmak için kaçınılmaz bir zarurettir.”
Cansever, ülkemizdeki şehirciliğin yakın tarihine ise şöyle vurgu yapıyor: “Şehirleşmenin yalnızca ekonomik politikaların yansıması ile şekillenmediği, fikri ve ideolojik yönelişler; doğrudan veya müesseseleşme ile toplum telakkisi vb. pek çok ideolojik ve yapı ve etkenlerin, dolaylı katılımı ile oluştuğu bilinmektedir. Mesela ülkemizde Batılılaşma, Batılılar gibi yaşama biçimi, düzen ve kalıcı olma gibi kavramların ve bunlara göre hazırlanıp şekillendirilen imajların, şehirlerimizin oluşumundaki etkileri açıkça bilinmektedir. Toplumsal idarî yapının, otorite ve halk ilişkisinin, halkın insan olarak katılım hakkının; vücuda getirilen yapıların, şekillerin kalıcı veya değişmeye açık olması ile ilgili tercihlerin, konut ve şehirde oluşumu nasıl etkiledikleri ülkemizin yaşadığı değişmelerde açıkça görülmekte ve bilinmektedir. Keza, Osmanlı idare sisteminde, mahallenin kendi kendisini idare etmesine ve bunun gerektirdiği bütün malî ve hukuki vecibeleri üstlenmesine karşılık, her kararın merkezî otorite tarafından oluşmasını öngören 1928 sonrası şehir idaremizin etkisi ile ortaya çıkan sonuçların karşılaştırılmaları; katılım, süreklilik, adalet üzere ve insanların yapabilir olmalarını amaçlayan ve mahalli değerlerimizin tam bir devamı olan evrensel tercihlerle kıyaslanması kısacası bu tarihin de değerlendirilmesi bir zarurettir.”
Cansever, müthiş sorgulamaları arasında modernizm kompleksi ve saplantılarına da açıklık getiriyor:
“Modernizmi doğru tanımlamak lâzım. Modernizm, New York’ta başka, Paris’te başka, İstanbul’da başka şekildedir. Fransa ve Almanya’da modernizm, bu ülke kültürlerine hakim olan Hıristiyan etkileriyle 19. asır tutarsızlıklarının yok edilme çabasıdır. Türkiye’de ise modernizm, mimari alanında birçok temel ilkesini işlemez hale getirmiştir… Her şeyimizi tahrip edip kendimizi maymun düzeyine yerleştirmek bizim için modernizmdir…”
Turgut Cansever, HABİTAT II’ye sunduğu rapor-kitabın amacını özetliyor ve ülkemizin şehir ve konut sorununa ilişkin önemli bir teklif sunuyor. Günümüzün “ilgilileri”ne çap ve idrak kalıplarının yetersizliğinden “olur mu bu da yaa?” dedirtse de, TOKİ zihniyetinin algılaması zor olsa da Cansever “yapabiliriz!” güveni içinde konuşuyor:
“Bu rapor, birleşmiş Milletler Teşkilatınca öngörüldüğü şekilde ülke raporunda toplumumuzun bütün kesimlerinin katılımını sağlamak amacı ile kaleme alınmış ve yayınlanmış bulunmaktadır…
Türk halkının % 92 kadarı ABD’de, Japonya’da, Almanya’da, İngiltere’de, eski Türk şehirlerinde olduğu gibi bahçesi bulunan evlerde yaşamak isterken, bir avuç teknokrat Türk halkını apartmanlarda yaşamaya mahkûm etmektedir. Konut üretimi ve işletmesinde, yatırım ve işletme masraflarının ekonomik gelişmeyi önleyen israf düzeyine gelmesinden doğacak sorunlarda halkımızın ve ülkemizin uzman ve yapımcılarının bu katılımı ile çözümlenebilecek, ayrıca ülkemiz bu çok önemli uluslar arası platformda 50 yıl evvel geçersizliği kesinleşmiş yaklaşımlar ile temsil edilmenin utancından da kurtulmuş olacak ve çağdaşlığın onurunu yaşayabilecektir.”
Ne TOKİ’nin, ne ilgili Bakanlığın ne de “şehir ve konut” sorununda “evsizlere ödeyebilecekleri şartlarda koğuşlar-tabutlar inşa etmek”ten başka derdi olmayan iktidarların pek anlayamayacağı bu sözler, zamanı gelmiş çevre, şehircilik ve mimarî fikrini idrak edecek muhataplarını beklemektedir.
Temel tespitleriyle, sorunlar ve çözüm önerilerini yer, zaman, imkan, malzeme ve takvime bağlayıp bunları da tanımlayan Cansever’in bu rapor-kitabı “şehir ve konut üzerine”manifesto niteliğindedir.
Sözün burasında Çevre ve Şehircilik Bakanı’na kabine arkadaşı Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun 2003 yılında İstanbul’un fethinin 550. yıldönümü münasebetiyle gerçekleştirilen “1453’ten 2053’e İstanbul: Şehir ve Medeniyet” sempozyumuna sunduğu “Fetih ve Medeniyet” başlıklı tebliğden önemli bir paragrafı hatırlatalım. Sanki konuşan geleceğin Dışişleri Bakanı değil de “Şehircilik bakanı”. Davutoğlu, “Medeniyet mi önce doğmuştur, yoksa şehir mi? Şehir mi medeniyeti şekillendirmiştir, medeniyet mi şehirleri ortaya çıkarmıştır?” tartışmalarından bahsediyor ve “eksen şehir” kavramını ortaya atarak şehircilikle ilgili önemli ve dikkat çekici tespitlerde bulunuyor: “Eğer bir ‘eksen şehir’ varsa, bu şehirler tarihte nasıl seyrediyorlar? Mesela, Yunan medeniyetinin eksen şehri olarak Atina, Karadeniz’deki ya da Akdeniz’deki kolonilere kendini nasıl yansıtabilmiştir? Takip eden dönemdeki şehir ve medeniyet ilişkisi bakımından en önemli örneklerden bir tanesi de Büyük İskender’in, fütuhatının ulaştığı hemen her yere, kendi ismini taşıyan bir şehir kurmuş olmasıdır: İskenderun, İskenderiye, Kandehar. Bu şehirler Büyük İskender’in ait olduğu Helenistik medeniyet telakkisini aktaran istasyonlar olarak işlev üstlenmişler. Ardından Roma, her yolun kendisine çıktığı bir düzenin merkezi haline geldi. Marcus Aurelius’tan sonra medeniyet yeni yollar aramaya başladı. Modern dönemlerde Londra ve New York bu arayış neticesinde ortaya çıkan yeni şehirlerdir.
İslam medeniyeti açısından da durum böyledir. Lineer tarih bağlamında, genellikle, 1258’de Bağdat’ın düşüşü öne çıkarılarak İslâm medeniyetinin bir çöküş içerisinde olduğu iddia edilir. Ancak bundan yaklaşık 50 yıl evvel Müslümanların, tarihin en kadim medeniyet merkezlerinden biri olan Delhi’yi fethettikleri gerçeği görmezden gelinir. Sanki gizli bir el, Medine’nin ruhunu bir başka yere taşımaktadır…”
Bu kadar alıntıyla iktifa ederek, adeta Cansever’in muakkibi: takipçisi olan Davutoğlu’nun bu önemli tebliğinin bütününü ve tebliğin sonundaki “tarihî derinliği tekrar keşfeder ve coğrafî derinliği bu anlamda kendimize eklemlersek bizim eksenimizde yepyeni şehirler oluşur ve o şehirleri özne haline getirebiliriz” tavsiyesini Çevre ve Şehircilik Bakanı ve bakanlık ilgililerine ‘okuma notu’ olarak derkenar düşelim.
Gerçekleşmesi belki zor bir öneri ama gene de biz, “Çevre ve Şehircilik Bakanı”nda mevcut Dışişleri Bakanı’ndaki “şehir ve medeniyet” derinliği ve idrakinin olmasını ve bunu bakanlığına yansıtmasını tavsiye ediyoruz.
Cansever’in rapor-kitabında her konu başlığını “Öncelikli Konu” olarak ele aldığına vurgu yaparak, şehirleşme ve konutta israf bölümünden bir paragraf alalım: “Ülkemizde son bir asırdır konut ve şehir inşa alanında tam bir israf hakim olmuş, şehirlerimiz kısmen harabeye, kısmen de düzensizlik ve kargaşa cehennemine dönmüş; halkımız ya gayri sıhhî gecekondularda ve evlerde veya lüks, fakat gayri insanî konut silolarında yaşamaya mahkûm edilmiştir. Ülkemizin sahip olduğu teknik gücün konut silosu diyebileceğimiz apartmanların tasarım ve inşasında israf edilmesi, bütün halk kesimlerine hizmet götürmeyi imkânsızlaştırmış, bu durum gecekondu ve sefalet mahallerinin oluşmasında önemli bir faktör olmuştur.”
“Yık-yoğunlaştır-yap’ yanılgısı” ara başlığıyla da “Şehir planlamasında ‘yok-yoğunlaştır-yap’ yanılgısı, arsa spekülasyonunun ve spekülatif baskının oluşmasına yol açmış; gecekondu dahil şehirleri birer cehennem haline dönüştüren etkenlerin gün yüzüne çıkmasına kapı aralamıştır.
Büyük insan kitleleri ülkenin çeşitli yerlerinden ve özellikle kırsal alanlardan büyük şehirlerimize yığılırken, şehirlerin geleceğini belirleyecek plânlar, tarihî şehirlerimizi yıkıp aynı alanda konut yoğunluğunu artırarak şehir toprağının değerinin artmasına zemin hazırlamış, spekülatif kazanç düşkünlerinin körüklediği kazanç hırsı ile hareket eden kitlelerin de baskısı ile her gün biraz daha bozularak varlığını sürdürmüştür. Her safhada spekülasyon ve gayr-i meşru uygulamalar artarak devam etmiştir. “
Her satırı şehirlerimizin varlığı için “hayatî” nitelikteki tespit, teklif ve teknikte olan Cansever’in “şehir ve konut üzerine düşünceleri”ni ilgililerin adeta “hıfzetmesi” gerekiyor.
Güya şehirlerimize tarihî bir ton verme gayretiyle, Başbakan’ın “Ankara için Çılgın Projeler”i içerisinde “Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından Kızılay'daki binalar Selçuklu mimarisine uygun şekilde yeniden dizayn edilecek” mantığı ne tarihî şehir ve mimarimiz ne de modern zamanlar şehrine ilişkin hiçbir fikrin olmadığına işaret ediyor. Eğer bir fikirleri olsaydı, Cansever’in akamete uğrayan “Ankara Ballıkuyumcu evleri projesi”ni sonuçlandırırlardı. Ayrıca, Selçuklu ve Osmanlı örneklerini bir genetik ruh olarak ele almak yerine, ortada günümüze taşınacak hiçbir ‘prototip’i kalmamış “Selçuklu evi”nden bahsetmek abesle iştigaldir. Bu konuda da tek kılavuz gene rahmetli Cansever’dir.
Cansever’in rapor-kitabından bazı cümleleri daha aktaralım:
• Geleceğe yönelik her geçerli çözümün arkasında derin bir tarih bilinci yer alır.
• Her nesil, kendi döneminde üretebileceği en iyi mimariyi, en yaygın bir şekilde gerçekleştirmek ile mükelleftir.
• Yeni şehirler kurularak mevcut şehirler üzerindeki baskıya son vermek,
• Toplumların kalıcı değerlerine tekabül eden yapıların daha uzun ömürlü olacak şekilde inşa edilmesi.
“Habitat II” konferansı için kendisiyle yapılan bir söyleşide “ne yapılmalı?” sorusuna şu cevabı veriyor Cansever: “Eğer bugün mevcut şehirlerimizi büyütürsek, onları birer İstanbul haline getirmek, İstanbul’u bugün olduğundan kat kat büyük ve dolayısıyla kat kat yaşanmaz bir duruma getirmek, İstanbul’un gayri iktisadiliklerini, irrasyonalitesini bütün Türk şehirlerine teşmil etmek, birinci sınıf tarım topraklarını yok etmenin ötesinde ikinci ve üçüncü sınıf tarım toprakları halkalarını da yok edecek yanlışları devam ettirmek Türkiye’de tam bir felaket olacaktır.” Öneri olarak da şunları söylüyor: “…Yaşanılamayacak kadar korkunç bir şehirleşmenin devam etmesini durdurabilmek için şehirleşecek yeni nüfusu yeni şehirlere yerleştirmek mecburiyetindedir. Bu Türkiye için müthiş bir fırsattır. Çünkü yeni şehirlere yerleştirildiği takdirde bugünkü şehirlerde spekülasyon ve kar transferi için planlama ve uygulama kararlarını etkileyen güçlerin olumsuz etkileri yeni şehirlerde bertaraf edilmiş olacaktır…” 500 bin konut söyleminde Cansever’in 1996’da yâni 15 yıl önceki bu uyarıları maalesef dikkate alınmamış, söyledikleri vahim gerçekler olarak yıllar sonra tezahür etmiştir.
“Çevre ve Şehircilik Bakanı’na okuma kılavuzu”nu burada bitiriyoruz. Amacımız sadece “Bakanlık isminin değişmesi”nden başka bir değişime, kök telâkkiye imkân vereceğini zannetmediğimiz “değişikliğin” batıdan ‘kopya’ bir transferden ibaret olduğu endişelerimizi bu sınırlı satırlarda ortaya koymaktır.
Diğer taraftan… Türkiye’nin geçmiş 9 yıllık ve önümüzdeki dört yıllık döneminde şehirciliği tarihsel bir dava ve iddia haline getirmesinin tek yolu; yapılanlardan ‘nâdim:pişman’ olup, Mütefekkir-muhakkik Mimar rahmetli Turgut Cansever’e kulak vermesi ve onun kılavuzluğunda yeni bir yol haritasıyla yoluna devam etmesidir.
“Mumun dibine ışık vermediği”ni yeniden test etmek istemiyoruz.
Geç mi kalınmıştır? Evet… Çevre ve Şehircilikte ‘yürüyen tarih ve tefekkür’ ayağınıza gelmişken, onu görmemek, onu fark etmemek olsa olsa ‘şark’a mahsus bir vurdumduymazlık olabilir. Rahmetli Turgut Cansever’in öldükten sonra da yaşayan kitap-eser’leri halâ önümüzü aydınlatabilecek kandiller-projektörler olarak karşımızda duruyor.
İş görecek gözde, karar verecek iradede, uygulayacak kadroda…
Başka ne diyelim?
Misyonunu ve yaptıklarını “81 il, 800 ilçe, 2079 şantiyede 511 bin 529 konut. Bu rakam 100 bini aşkın 20 şehir demektir” diyerek ilân eden devlet müteahhidi TOKİ’nin yeni bir ‘toplu yaşama mekânı’ modeli ortaya koyamadığına, yâni bu fırsatı heba etmekten öte mahvettiğine vurgu yaparak endişemizi tekrarlayalım: Bundan sonraki hedefi olan 500 bin konutluk 20 şehrin akıbeti inşallah hayr’olur! Yaptıkları, yapacaklarının göstergesi ise vay /veyl şehirlerimizin haline!
Rahmetli Cansever, “Mimarın görevi dünyayı güzelleştirmektir” diyor ya, sanki ona inat olarak “Devletin/ilgili bakanlıkların görevi de ülkeyi çirkinleştirmektir” dercesine ‘kentsel dönüşüm’ adı altında ülkemizi, çevremizi çirkinleştirmekte yarış var.
Önemli bir tarihî olayı günümüze taşıyalım: Hindistan’ın büyük mücadele önderi Gandi bir ara büyük şehirden ayrılıp küçük bir köye yerleşiyor. Gandi’ye soruyorlar: “Bu köyde ne yapacaksın? Senin önderlik edeceğin yer büyük şehirlerdeki kalabalıklardır.” Gandi cevap veriyor: “Ben bu köyü değiştirebilirsem bütün ülkeyi ancak değiştirebilirim!”
Trabzon/Oflu Sayın Bakan’a Gandi’nin cevabını hatırlatarak son bir soruyla öneride bulunalım: Sayın Bakan, şu anda ne tarihî, ne de güncel hiçbir şehir ve mimarî özelliği kalmayan, muhteşem coğrafyasına rağmen ısrarla çirkinleştirilmiş bir ilçe haline getirilen kendi ilçesi Of veya Çaykara’da ‘kentsel katliam haline gelmeyecek topoğrafya ve tabiatla bütünleşmiş, örnek bir “şehir dönüşümü” gerçekleştirebilir mi?
Bugün eğer Safranbolu, Beypazarı, Göynük gibi ilçeler hâlâ otantik eski yapı ve yerleşim biçimleriyle ilgi çekebiliyor ve yaşanılır kılınabiliyorsa Of veya Çaykara’nın da sahip olduğu muhteşem doğal peyzajı içerisinde farklı ve yeni bir ‘şehir-ilçe modeli’ ortaya çıkarılamaz mı?
Veya şöyle diyebilir miyiz?: “Kendi evini ıslah edebilme irade ve başarısı” bütün bir ülkede örnek bir dönüşümü başlatabilir.”
Son söz: Üstad Necip Fazıl’ın bir konferansında meseleyi bütün kuşatıcılığıyla anlatmasından sonra sanki son cümlesini Cansever ebedî âleme göçerken söylüyor:
“Daha ne söyleyeyim; hoşça kalınız!”
Anlamak isteyen için bu ‘şah cümle’ yeter…
Ülkenize, çevrenize, şehrinize hizmete sevdalıysanız, bu hizmeti ibadet addedebiliyorsanız formül, harita, çözüm muhakkik mimar Turgut Cansever’de.
Devri devranın gelip geçici şaşaasını, buraya ait kaygıları, niceliğin egemenliğindeki dünya tasavvurlarını atın gitsin bir köşeye! Yüreğinizin sizi götürdüğü yere gidin yeter. Kalbi olanlara daha ne söylenebilir ki?
(Günebakış, 7 Eylül 2011)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder