TOTALİTER ZİHNİYETİN ŞEHİR TASARIMI ÜZERİNE…

Yahya Düzenli

duzenliyahya@gmail.com

Rahmetli muhakkik mimar Turgut Cansever, bir söyleşide batı şehirleriyle ilgili kendisine sorulan “Avrupa şehri kendisini büyük kudretler vehmeden iradenin dikte ettiği, kitleleri en kolay şekilde nasıl yönetebilecekse öyle dizayn ettiği şehir midir, yani otoritenin iradesini mi temsil eder?” sorusuna öyle bir kuşatıcı ve ontolojik bir cevap veriyor ki, bütün bir şehir-insan-medeniyet-mimari davamızın hülâsasını ortaya koyuyor.

Şöyle söylüyor Cansever:  

“Kendisinde, her şeyi yapmak hakkının olduğunu vehmeden, emredici bir iradenin, insana ait bütün temel değerleri bir kenara iterek meydana getirdiği bir fizikî yapıdan söz ediyoruz. Düşünün bir kere, duvarlardan ve pencerelerden oluşmuş, bir kilometre boyunca uzanan bir sokak. Bir arkadaşınızı bulmanız için o evden yansıyan şahsiyete değil, kapı numarasına bakacaksınız. Diktatörler ve onların yakınları, yani diktatörün gücünü paylaşanlar, onlar her biri kendilerini bir Firavun addediyor, güçlerini ispat etmek için hareket ediyorlar. Devasa apartman blokları yapıp insanları buralara istiflemek de, 20. Asrın başında Almanya’da yapıldığı gibi, yan yana dizilmiş standart evler yapmak da bir çeşit totaliterliktir. Dev apartman blokları yahut yan yana dizilmiş birörnek evlerden oluşan mahalleler, şehirler oluşturmak, elbette aynı zamanda aileyi standartlaştırma iradesini yansıtmaktadır. Bu türden düzenlemeler, ailelerin ve isteklerinin standart olmadığı bilinerek yapılmalıdır. O halde evleri standartlaştırmak yerine, evlerin parçalarını standartlaştırmak daha insanî bir çözümdür ve yalnızca Osmanlı dünyasında uygulanmıştır. “

Cansever’in bu cevabını okuyunca, diğer bazı sosyal bilimlerde-disiplinlerde yaşanan fakat farkında olunmayan önemli bir yanlışa vurgu yapmak gerekiyor. Genellikle bir konunun uzmanlarına, özellikle de fikir adamlarına “batı”nın sorunlarına, açmazlarına, yanlışlarına ilişkin sorulan sorularda sanki ülkemizin o konuda kemaliyle yaşadığı bir süreç varmışçasına bir tatmin olmuşluk hali sözkonusudur. Hâlbuki, yaşanmış, dili ve zamanı arkada kalmış, geçmiş, tarihsel bir olgu olarak insanlık tarihinde yerini almış ‘medeniyet birikimi’mizi sadece ruhu artık yaşamayan bir ‘gövde’ olarak almak, o medeniyetle ilgili vehimlerin artmasına, derinleşmesine sebep olur.

Cansever’in cevabında da bu durumun deşifresi aynen sözkonusudur. Her ne kadar rahmetli Cansever her ne kadar Batı şehirlerine ilişkin önemli tesbitlerde bulunuyorsa da aslında bugünün Türkiye’sini işaret ediyor, 2012’ler Türkiye’sinin şehirlerine vurgu yapıyor.

Cansever’in söyledikleri tam da bugünlerde, adeta yeni bir dünya savaşı hazırlıklarını tamamlamış, bu savaştan galip çıkacağından en küçük bir şüphesi olmayan, bütün silahlarını, karargâhını, zırhlı araçlarını alana sürmüş bir iktidarın KENTSEL DÖNÜŞÜM operasyonlarını ve sonuçlarını bize haber veriyor.

Onun eleştirdiği o batı şehirlerinin ruhsuz fizikî yapısının “batılı dünya görüşü” içinde bir anlamı, izahı ve yaşanabilirliği var. Bizde ise Tanzimat’tan bu yana, özellikle de Cumhuriyet dönemi şehircilik, mimarî ve yaşama kültürü’nün “totaliter” bir dayatmanın ürünü olmadığını kim söyleyebilir? Siyasî iktidarlar, yerel yöneticiler, mimar-mühendis örgütleri, şehir plancıları ve rant iştahından başka bir şey görmeyen müteahhitler milyonları silolarda 173 yıldır (1873’den bu yana) istif etme sadizminden bir türlü vazgeçmemişlerdir.

Kendi medeniyet ve şehir birikimine, dünya görüşüne savaş açan iktidarları, onların katliamlarının hesabını bir yana koyalım. Peki, ‘yerli’ iddiasıyla 1950’den beri siyasî hayatımızda egemen olan iktidarların katliam müzesine dönüştürdükleri şehirlerimizin hali nasıl izah edilebilir?

Eğer tarih ve gelecek nesiller bir gün her alanda olduğu gibi “şehir ve mimarî” alanında da bir tarih mahkemesi kuracak olurlarsa;

·       Tanzimat’la Cumhuriyet arasındaki 84 yılı (1839-1923) müthiş bir taklit, kendinden utanma, başkalaşma ve yabancılaşma;

·       Cumhuriyet’in kuruluşuyla 1950 arasındaki CHP iktidarını şehir ve tarih katliamcısı, ‘kök kurutmaya memur’;

·       1950 ile 2002 arasındaki 52 yılı da şahsiyetsiz, komplekslerle malûl, önceki katliam döneminin muvazaacı iktidarlarla devamı dönemler olarak mutlak surette yargılayacaklardır.

·       Şimdi… En önemlisi de 2002-2012 arası tek partili siyasî iktidar dönemi…

Peki, bu dönemde ne yapılmıştır ve ne yapılmaktadır? Çirkini yıkalım iddiasının dışında hiçbir tarih, insan, şehir, mimari ve medeniyet derdi taşımayan, sadece bunların “ıslıkçılığını” yapan bir siyasî zihniyetle şehirlerimiz belki iki yüz yıl daha içinden çıkılamayacak bir “kentsel bataklığa” dönüştürülüyor.

Cumhuriyet döneminde hiçbir iktidara nasip olmayan imkan, fırsat, birikim, malzeme ve ortamda şaşırtıcı (!) bir ihtirasla yürütülen on yıllık şehir yapılanmaları ile yaşadığımız mekânlar maalesef heba edildi. Adeta “kifayetsiz muhteris”ler eliyle hayatlarımız çalındı.

Çok tekrarladık yine tekrarlayalım: Tarih ve medeniyet idraki yok ki şehir inşası olsun! Mensubiyet yok ki mes’uliyet ve mecburiyet olsun!

Her şeyden önce kendi şehir, mimari ve medeniyet birikimini anlayamama, yâni zihniyet  problemi var.

Özellikle TOKİ marifetiyle inşa edilen “şehircikler/bina toplulukları”ndan yansıyan bir şehir-medeniyet-mimarî-estetik-yaşanabilirlik ruhu var mı? Sizi tarihi süreklilikle buluşturacak, sürekliliği geleceğe taşıyacak bir idrak yansıması var mı yapılarda ve mekânlarda? Gören varsa söylesin… Bunları sormak bile en hafifinden abesle iştigal olur.

İktidar “kentsel dönüşüm” adını verdiği bu hamlesiyle ne kadar öğünse yetmez (!)

Cansever’in batı şehir ve yönetici zihniyetine ilişkin söyledikleri esasen bugün bize yapılmış müthiş uyarılardır. Çünkü:

1.     Kendisinde her şeyi yapmak hakkının olduğunu vehmeden emredici bir irade,

2.     İnsana ait bütün temel değerler bir kenara itilerek meydana getirilen fiziki yapılar,
3.     Yapılan dev apartman kütlelerinde insanı bulmak için o apartmandan yansıyan şahsiyete değil kapı numarasının değer kabul edildiği bir anlayış,
4.     Diktatör ve diktatör gücünü paylaşma sadizmiyle şehir-mimari ve yaşama biçimlerini de belirleyen ‘güç zehirlenmesi’ne tutulmuş bir yönetim,
5.     Batının yüzyıl önce insanları istif etmek için hazırladığı siloları, kadavra deposu halinde bugün bize “toplu konut”, “kentsel dönüşüm alanı”, “marka kent”, “dünya kenti”, “gecekondusuz kent” olaraksunan bir zihniyet söz konusudur.  Ve tarih bu zihniyeti bir değil iki kez yargılayacaktır.  

Halimize Fuzulî tercüman olsun: “Derd çok, hemdert yok, düşman kavî tâli zebun!”

Rahmetli muhakkik-kimar Cansever “Her nesil kendi şehrini inşa etmeli, kendi yaşama ortamını yeniden düzenleyebilmeli.” diyor. Şehirlerimizde “küçük kıyamet”in, yâni kentsel dönüşümün başladığı bu hengâmede  insanoğlu kendi şehrini nasıl inşa edecek?

Silahla insanların üzerine saldırmakla, iş makinalarıyla coğrafyaya saldırmak arasında bir fark var mıdır? Asla !

Her ikisinde de ‘imha’ya azmetmiş bir terminatör vardır!

Bugün olan da budur!

Vay şehirlerimizin haline!